Digitalna demokratija

Univerzalno pravo glasa i fer izbori osnovni su preduslovi za demokratiju. S jedne strane, univerzalno pravo glasa omogućava izbor kandidata na osnovu volje većine, dok fer izbori obezbeđuju miran prenos vlasti. Svake godine, pa i više puta godišnje, organizuju se izbori za različite nivoe vlasti širom planete; samo manje od dvadeset zemalja sveta nema izbore. Bez obzira na to što su demokratski izbori česta pojava u svetu, postoje velike razlike u načinu glasanja i brojanju glasova.

Ovog proleća, u Srbiji se održavaju parlamentarni, i lokalni i pokrajinski izbori. To je jedanaesti put da se organizuju izbori za parlament od 1990. godine i ponovnog uspostavljanja višestranačke demokratije na ovim prostorima, a samo dve godine od prethodnih parlamentarnih i lokalnih izbora u Srbiji.

Iako su nama najvažniji, naši izbori nisu tema ovog teksta - kod nas se glasovi broje na tradicionalni, da tako kažemo analogni način. Glasači dobijaju list na kome zaokružuju ime partije ili kandidata, presavijaju taj list i ubacuju ga u providnu glasačku kutiju. Glasovi se broje ručno, bez korišćenja tehnoloških pomagala.

Tema našeg teksta jeste primena tehnologije u procesu pripreme izbora, samog glasanja, kao i brojanja glasova. Da bismo ovu temu približili našim čitaocima, iskoristićemo aktuelnu izbornu kampanju u Americi.

Od početka februara pa sve do sredine juna dve najveće političke partije u SAD (Demokratska i Republikanska) biraju svoje kandidate kako za predsednika, tako i za druge funkcije (senatori, kongresmeni, guverneri). Čitav proces kulminiraće glavnim izbornim događajem 8. novembra. Danas većina saveznih američkih država koristi savremene digitalne glasačke sisteme, tako da se način glasanja dosta promenio otkako je George Washington izabran za prvog predsednika SAD daleke 1788. godine.

Izbori u SAD

Tradicija glasanja u Americi postoji još od kolonijalnog doba i svoje korene nalazi u britanskoj izbornoj tradiciji. Godine 1788, donošenjem Ustava SAD i izborom prvog predsednika SAD, započinje period konstantnog menjanja, usložnjavanja, ali i modernizacije izbornog procesa.

Glasa se takoreći za sve (nešto više od milion pozicija u vlasti bira se na izborima) - od nama poznatih izbora za predsednika i potpredsednika, izvršnu i zakonodavnu vlast (guverneri, senatori, kongresmeni), sudije, šerife, gradonačelnike, članove školskih odbora i mnoge druge pozicije na federalnom, državnom i lokalnom nivou. Na izborima se postavljaju i mnoga referendumska pitanja.

Glasa se često (svake godine više puta zbog različitog trajanja pojedinih funkcija), na različitim jezicima, od kojih neki i nemaju pismo (Navaho i drugi). Pravo glasa danas imaju svi punoletni državljani SAD, bez obzira na pol, rasnu i versku opredeljenost, ali da bi glasali, moraju biti registrovani u spisku glasača u mestu stanovanja.

SAD je federacija sastavljena od 50 saveznih država (i pet teritorija), tako da se izbori održavaju na federalnom nivou, zatim na nivou svake pojedinačne savezne države, kao i na lokalnom nivou.

Bez obzira na nivo izbora, svaka savezna država definiše način glasanja, izgled glasačkih listića, izbor opreme za glasanje, održava biračke spiskove i zadužena je za organizovanje svakog pojedinačnog izbornog događaja. Na federalnom nivou se glasa za predsednika i potpredsednika na svake četiri godine. Svake dve godine bira se svih 435 članova Predstavničkog doma Kongresa (donji dom parlamenta), kao i jedna trećina od 100 članova Senata (Gornji dom parlamenta).

Postoje dva osnovna oblika izbora na saveznom nivou - generalni izbori (general elections), koji se održavaju početkom novembra svake godine (ali za različite funkcije), kao i primarni odnosno partijski izbori (primary elections), čiji je datum održavanja različit u svakoj od država, ali obično je to u prvoj polovini svake godine. Na nivou svake savezne države svake četiri godine biraju se guverner i njegov zamenik, kao i parlament savezne države koji takođe ima svoj gornji i donji dom. Na ovom nivou biraju se i pozicije u sudstvu, za državnog tužioca i sudije, kao i mnoge druge. Sledeći nivo su lokalni izbori. Svaka savezna država sastoji se iz okruga (counties) i samostalnih gradova (cities i towns). Na ovom nivou biraju se gradonačelnici, lokalni predstavnici vlasti, sudije, šerifi i mnogi drugi.

Loptica i papir

Engleska reč za glasački list ballot izvedena je iz deminutiva reči lopta (ball), odnosno na italijanskom ballota. Naime, nakon prvih izbora u SAD, dakle krajem 18. i početkom 19. veka, glasači su svoj izbor iskazivali usmenim putem, javno. Potom počinje da se pridaje veća pažnja privatnosti glasača - u pojedinim okruzima uvodi se glasanje putem kuglica, mada je bilo i papirnih glasačkih listića. Mnogi proizvođači glasačkih mašina tog doba pravili su uređaje ili, bolje reći, glasačke kutije (slika 1), u koje bi glasač ubacivao kuglice za željenog kandidata ili referendumsko pitanje.

Tako dolazimo i do jednog od prvih patenata mehaničke glasačke mašine. Pronalazač Benjamin Jolly predstavio je 1839. godine koncept glasačke kutije i mehaničke mašine koja je brojala glasove (slika 2). Glasač bi ubacivao mesingane kuglice u jedan od otvora na vrhu uređaja, gde je svaki otvor odgovarao jednom od kandidata. Kuglica bi na svom putu kroz uređaj pomerala mehanički brojač za jednu poziciju pre pada u drvenu komoru. Tokom glasanja, brojači bi bili iza zatvorenih drvenih vrata, tako da se rezultati glasanja ne bi znali pre zatvaranja glasačkog mesta. Privatnost glasača obezbeđena je postavljanjem mašina iza paravana. Da bi se sprečilo da glasač ubaci više od jedne kuglice, akreditovane sudije nadgledale su čitav proces.

Zatim su primat polako preuzeli papirni glasački listići. U početku glasači su sami na parčetu papira upisivali imena kandidate za koje su želeli da glasaju. Sredinom 19. veka svaka partija štampala je svoje glasačke listiće i samim tim kandidate za koje su glasači mogli da glasaju (slika 3). Problem sa ovakvim dizajnom glasačkih listića bio je u tome što glasači nisu mogli da za različite pozicije izaberu kandidate iz različitih partija. Tako su glasači sami dopisivali imena kandidata ili precrtavali one kandidate partije za koje nisu želeli da glasaju. Najveći problem validnosti glasanja bila je mogućnost da glasač ubaci više od jednog lista u kutiju. I u ovom slučaju akreditovane sudije bile su zadužene za proveru mada se time narušavala privatnost glasača.

Tako dolazimo do velikog preokreta u dizajnu papirnih glasačkih listića - uveden je australijski stil glasačkog lista. Naime, 1858. godine u Viktoriji (Australija) prvi put su korišćeni glasački listići sa svim pozicijama za koje se glasalo, kao i lista kandidata svih partija na jednom, zajedničkom papiru. Sve je štampala država, a ne pojedinačne partije ili kandidati. Iako nama s današnje tačke gledišta sve ovo izgleda logično, takav dizajn predstavljao je novinu u svetu glasanja. Nakon velikih izbornih problema u SAD 1884, australijski stil glasačkih listića prvi put se koristi 1888 u državama Njujork i Masačusets da bi tokom narednih pedeset godina uglavnom bio prihvaćen u svim saveznim državama. Sam proces glasanja sastojao se u tome da glasač stavi oznaku X ili potpuno zacrni kružić ili kvadrat pored imena partije ili da označi pojedinačne kandidate iz jedne ili više partija na istom glasačkom listu (slika 4).

Poluge i bušilice

U istom periodu kad su se u SAD pojavili papirni listići u stilu australijskog glasačkog lista (1888), započinje i nadmetanje dva tabora koje traje do današnjih dana - onog koji preferira papirne glasačke listiće i onih koji smatraju da je papir suvišan. Naime, daleke 1892. pojavljuje se i prva mehanička glasačka mašina na bazi poluga (mechanical lever voting machine) koja ne koristi papir. Radi se o preteči onoga što se naziva glasačka mašina koja direktno broji glasove (direct recording voting machine). Prva primena ovakvih mašina bila je u u državi Njujork, a same mašine su proizvod kompanije Myers Automatic Booth, koja je kasnije prerasla u jednu od dve najveće kompanije u ovom sektoru - AVM (Automatic Voting Machines). Ovakve glasačke mašine korišćene su u velikom delu SAD sve do 1996. godine. Slika 5 pokazuje tipičan dizajn glasačke mašine s polugama. U vreme u koje su nastale, smatrane su najnaprednijom tehnologijom jer su imale veliki broj pokretnih delova. Glasač ulazi u kabinu i pomera donju, najveću polugu koja automatski otključava mašinu za glasanje, navlači zavesu kabine i tako obezbeđuje privatnost. Na samoj mašini, pored imena svake partije, kandidata ili referendumskog pitanja, nalazila se mala poluga kojom se glasalo. Mašine su imale i dodatni mehanizam da spreče dvostruko glasanje. Po završetku procesa, glasač povlači veliku polugu, zavesa kabine se otvara, dok se iza svake pozicije broj glasova za datog kandidata na mehaničkom brojaču uvećava za jedan, a male poluge vraćaju u svoj prvobitni položaj spremne za sledećeg glasača. Po zatvaranju glasačkog mesta, broj osvojenih glasova za svaku od partija i kandidata može se očitati bez potrebe za ručnim brojanjem glasova.

Dva najveća proizvođača ovakvih glasačkih mašina bile su kompanije Shoup i AVM. Najveća vidljiva razlika između dva proizvođača bio je raspored partija i pozicija za koje se glasalo. Kod Shoup mašina svaka kolona predstavljala je partije, a redovi pozicije za koje se glasalo, dok je kod AVM mašina bilo obrnuto. U oba slučaja, u preseku kolona i redova nalazili su se kandidati i same poluge.

Sredinom 20. veka pojavljuju se sistemi za glasanje na principu bušenih kartica. Radi se o karticama s velikim brojem mogućih pozicija za označavanje, bez posebnih oznaka sem brojeva pored svake pozicije. Za funkcionisanje ovakvog sistema neophodna je knjiga (ili list papira) ključeva koja svakoj poziciji ili broju daje smisao. Bušenje kartona na željenom mestu i mapiranje liste ključeva (partija, pozicija, kandidat) lako se prebrojavaju glasovi. Jednu od prvih mašina ovakvog tipa napravila je firma iz koje je kasnije izrastao IBM, pri čemu su mašine bile namenjene za evidentiranje radnog vremena, statistiku itd. Adaptaciju ove mašine napravili su osnivači kompanije Votomatic 1960. godine. Kartica koja je predstavljala deo glasačkog lista prikazana je na slici 6. Kartice su obično imale do 235 pozicija za glasanje i nisu imale nikakvog drugog obeležja sem broja uz svaku pozciju. Votomatic mašina (bolje rečeno, drugi deo glasačkog lista s listom partija, pozicija i kandidata) za bušenje kartica prikazana je na slici 7. Glasač bi ubacio svoju karticu u predviđeni otvor na mašini čime bi se poravnala pozicija na kartici s kandidatima. Zatim bi priloženom olovkom, glasač bušio rupu na kartonu pored željenog kandidata.

U početku su se glasovi brojali ručno, ali ubrzo su se pojavili i elektro-mehanički uređaji koji su bili u stanju da analiziraju položaj načinjenih otvora na glasačkoj kartici i tako automatizuju brojanje glasova (slika 8). Upravo su ovakve glasačke mašine dovele do velikih problema na izborima 2000. godine na Floridi. Mana sistema bila je nepouzdanost pri brojanju glasova usled nepotpunih otvora na glasačkim karticama koje su pravili neodlučni glasači. Usled toga često je dolazilo do zahteva za ponovnim prebrojavanjem glasova, pogotovo ako je razlika između vodećih kandidata bila mala (slika 9). Predsednički izbori 2000. godine označavaju se i kao prekretnica u industriji automatizovanih sistema glasanja, kada ne samo da počinje potpuna modernizacija sistema, nego se prvi put uvodi sistem sertifikacije sistema za glasanje, kao i niz dodatnih uslova za proizvođače opreme.

Za opis mašina koje se danas koriste, kao i tehnologije na kojoj su zasnovane, pogledajte PC#231. U narednom broju opisaćemo i proizvode kanadske kompanije Dominion Voting koja već više od 10 godina razvija svoje sisteme upravo u Beogradu. Proizvodi kao što su EMS (Election Management System) kao i glasačke mašine iz ImageCast serije (ImageCast Precinct, ImageCast Central, ImageCast Evolution, ImageCast Remote i Imagecast X) proizvedene su u više od 120.000 primeraka i ove godine biće korišćene na izborima kako u SAD, tako i u Kanadi, Portoriku, Mongoliji... Osim toga, osvrnućemo se na neke dodatne karakteristike sistema - kako glasaju ljudi s posebnim potrebama, a pre svega slepi ili nepokretni. Osvrnućemo se i na Internet glasanje, njegove prednosti i nedostatke, a onda predstaviti nekoliko domaćih startap kompanija koje u Beogradu razvijaju niz dodatnih usluga vezanih za izbore širom sveta.